Simon Bokanegra

SIMON BOKANEGRA – BARITONO NOBILE

Godine 1879. izdavač Đulio Rikordi piše Verdiju (1813 – 1901) u nadi da će ga motivisati da uradi reviziju opere Simon Bokangra iz 1857. godine i ponovo je postavi na scenu. „Primio sam veliki paket za koji pretpostavljam da je partitura Simona“, odgovara mu Verdi „naći ćete ga netaknutog“. Međutim, Rikordi nije odustajao od ideje da kompozitora, koji je odlučio da Aida bude njegovo poslednje delo u karijeri, natera da se predomisli i upoznaje ga sa kompozitorom i libretistom Arigom Boitom (1842 – 1918). Boito predlaže Šekspirovog Otela za narednu Verdijevu operu i tim predlogom budi njegovo interesovanje ne samo za pisanje novog dela već i nadu da je u talentovanom libretisti i velikom poznavaocu Šekspirovog dela pronašao saradnika dostojnog revizije Simona Bokanegre.  
Prva verzija ove opere čiji je libretista bio Frančesko Marija Pjave (premijera je bila 12. marta 1857. u teatru La Feniče u Veneciji), nastaje u vreme kada je slavni kompozitor već dostigao vrhunac svoje svetske popularnosti sa Rigoletom (1851), Trubadurom (1853) i Travijatom (1853). Trubadur koji je nastao prema istoimenoj srednjovekovnoj viteškoj drami Antonija Garsije Gutijereza iz 1836. godine privukla je Verdija zbog stila bliskog stvaralaštvu Viktora Igoa (prema čijim delima su nastale Verdijeve opere Ernani i Rigoleto), koji je kompozitor veoma cenio, između ostalog i zbog toga što je Igou kao i Verdiju uzor u pozorišnom stvaralaštvu bio Šekspir. Nije neobično što je nekoliko godina kasnije za osnovu svoje nove opere ponovo uzeo jedno Gutijerezovo delo – dramu Simon Bokanegra (1843) smeštenu u XIV vek. Privukli su ga dramski obrti, momenti iznenađenja, paleta najrazličitijih emocija koje je trebalo muzički oživeti odnosno kontrasti koji proizilaze iz svega navedenog a koji su Verdiju predstavljali podsticaj za komponavanje i omogućavali da kao u Rigoletu postigne kjaroskuro (chiaro-scuro), efekat smenjivanja svetlosti i tame. Umetničkom intervencijom Verdi istorijske događaje stavlja u službu priče koju želi da ispriča, što je podrazumevalo odstupanje od istorijskih činjenica, i stvara operu veoma kompleksnog sadržaja u kojoj je sažeto nekoliko decenija burne istorije Đenove na čelu sa isto tako složenim likom Bokanegre kao njenog dužda. U njoj se prepliću privatni i politički život, ljubav, dužnost prema narodu i državi, intrige, zavere, zamenjeni identiteti...
Već Gutijerez u svojoj drami u liku Bokanegre spaja dve istorijske ličnosti – dužda i njegovog brata korsara – pomorskog kapetana koji je ratovao u službi drugih zemalja. On je poput Rigoleta čovek iz naroda kome plemić Fijesko zbog toga ne želi da dâ ruku svoje ćerke Marije sa kojom Bokanegra ima dete. Simon, iako bez političkih ambicija, prihvata da postane dužd u nadi da će mu ta pozicija doneti i prihvatanje od strane Fijeska. Ali Marija umire a očajni Bokanegra, sada kao dužd koji će večno patiti za morem (čiji motiv je Verdi utkao u operu) prihvata svoju dužnost i kao idealizovani Verdijev lik sa „plemenitom vizijom mira“ i željom za ujedinjenjem nastoji da pomiri zaraćene strane – Đenovu i Veneciju, plemstvo i narod, a na kraju i sopstvenu porodicu. Bokanegrino i Marijino dete, ćerka Marija (odnosno Amelija) koja je igrom sudbine kao dete nestala, od samog početka predstavlja zalog za to pomirenje između Fijeska i Bokanegre odnosno između aristokratije i naroda, koje će se do kraja predstave i ostvariti.
Ovo je opera koja počiva na tamnim muškim glasovima kojima je kompozitor obojio ovu tešku priču. Naslovni lik je ponovo jedan Verdijev bariton. Za razliku od njegovih drugih opera koje su poznate po arijama, u Simonu Bokanegri nižu se izvanredni i uzbudljivi dueti a njegovo nastojanje da postigne veću izražajnost teksta, prema Alenu Duou, predstavlja Verdijev korak ispred svog vremena.
Premijera Simona Bokangre 1857. godine nije prošla sa uspehom koji je Verdi očekivao. Kada je više od dvadeset godina kasnije sa Boitom ponovo pristupio radu na ovoj operi, bilo je to gotovo kao komponovanje novog dela. Među mnogim promenama koje su uneli najznačajnija je potpuno nova scena Većnice koja postaje i centralni deo predstave koju Heri Pauers naziva „velikom horskom freskom“. Verdiju su inspiracija za ovu scenu bila, kako je rekao „dva veličanstvena pisma od Petrarke“ upućena duždevima Đenove i Venecije u kojima ih poziva na mir i ujedinjenje a Petrarkino pismo u operi prisutnima čita sam Bokanegra. „To je upravo ono“ beleži Džulijan Badn „što je originalnoj operi tako upadljivo nedostajalo – solo u kojem bi protagonista mogao da pokaže svu svoju moralnu i duhovnu snagu da bi se otkrio kao najplemenitiji od svih verdijanskih plemenitih baritona (baritoni nobili)“. Boito će sa druge strane produbiti lik Paola stvorivši od njega, onako kako je samo on to umeo, glavnog negativca predstave, onog koji pravi intrige i onog koji iskušava ostale likove u predstavi najavljujući tako Verdijevog Jaga.
Premijeru Verdijevog i Boitovog Simona Bokanegre (održanu u milanskoj Skali 24. marta 1881. godine) publika koja je došla iz svih krajeva Italije ali i iz Londona i Pariza, dočekala je sa velikim interesovanjem. Od tada do danas Bokanegra se nalazi na repertoaru operskih kuća širom sveta a prvi put će biti izveden na sceni Narodnog pozorišta u Beogradu ove 2024. godine.
Vanja Kosanić

BESMRTNI
VERDIJEV HEROJ

U XIII veku počinje uspon Đenove kao jednog od nekoliko moćnih gradova – država u Italiji. Iznutra, Đenovu su potresali građanski nemiri između aristokrata (patricija) i pučana (plebejaca). Patriciji su upravljali državom dok su plebejci bili onemogućeni da se kandiduju za bilo kakve političke funkcije. U XIV veku, nakon narodnog ustanka, plebejci su preuzeli vlast i stvorili novog državnog poglavara zvanog dužd.
Iako je u operi Simon prikazan kao čovek skromnog porekla koji je postao pirat, istorijske činjenice govore da je rođen u relativno moćnoj plebejskoj porodici. Porodica Bokanegra, bogata porodica trgovaca iz Đenove, odigrala je važnu ulogu u dve velike „narodne” (demokratske) revolucije, jedna je bila 1257. a druga 1339. godine i dala je nekoliko admirala Republici Đenovi i Španiji. Godine 1257. nakon ustanka na vlast u Đenovi dolazi Guljelmo Bokanegra  (1260–1339). Tokom njegove vladavine Đenova je bila na vrhuncu, pa ga istoričari nazivaju Guljelmo Veliki. Guljelmo je takođe podigao palatu San Đorđo u Đenovi u kojoj su od tada živeli svi vladari Đenove. Simonov brat Eđidio, bio je admiral flote u službi Alfonsa XI od Kastilje i naneo je nezapamćen poraz marokanskoj floti kod Alhesirasa 1344.
Godine 1339. još jedna narodna revolucija imala je za posledicu izbor Simona Bokanegre (1301–1363) za prvog đenovskog dužda. Bokanegrino proglašenje za dužda označilo je početak novog poglavlja u istoriji Đenove. On je osnovao novu vladu i upustio se u rat protiv aristokratskih gvelfa, ali druge moćne porodice: Adorno, Gvarko, Fregozo i Montaldo nisu bile zadovoljne njegovom vladavinom. Bio je čovek iz naroda koji se neprestano borio da spreči da građanski nemiri u Đenovi ne unište grad, pored toga što se borio i protiv drugih italijanskih gradova-država za dominaciju na trgovačkim putevima.  Bilo je i mnogo zavera protiv dužda, a prvi zaverenik je već krajem decembra 1339. godine platio glavom. Dužd je od tada u svakom trenutku sa sobom imao 103 telo-hranitelja. Smenjen 1344. godine, Simon je sa svojom porodicom pobegao u Pizu, gde je Simonov brat Nikolo bio “Capitano del popolo” (kapetan naroda), pošto je njihova majka bila aristokratkinja iz Pize. Nasledila su ga dva dužda koja su kratko vladala dok se nije vratio na vlast 1356. uz pomoć porodice Viskonti, vladara Milana. Vladao je do 1363. godine kada je, prema predanju, otrovan na državnom banketu upriličenom povodom posete kralja Kipra Đenovi, što se pripisuje porodicama Adorno i Fregozo. Sahranjen je u crkvi San Frančesko u Kasteletu u Đenovi. Grobnica Simona Bokanegre bila je ukrašena izuzetno realističnom pogrebnom skulpturom, koja daje utisak da on i dalje vlada. Ova skulptura se sada nalazi u Muzeju Sant’Agostino. Nakon pobede na izborima koji su usledili nakon Simonove smrti, Gabrijele Adorno ga je nasledio kao dužd, kako u operi tako i u stvarnom životu. On će postati četvrti đenovski dužd. Na tom mestu je ostao do 13. avgusta 1370. kada su ga sa vlasti svrgnuli Đenovljani.
Politika u priči o Simonu Bokanegri bila je veoma slična političkoj situaciji u Italiji 1830-ih. Opera je omogućila Verdiju da se na intrigantan način osvrne na tada aktuelnu situaciju u Italiji.
Jovan Tarbuk

REČ REDITELjA

Neumoljiva tragedija života jeste što se on dešava ili prerano ili prekasno. Prerano nas napuste voljeni, dok smo često prekasno u stanju da oprostimo drugome ili nam pre-kasno biva oprošteno. O invazivnoj i skoro nasilnoj igri sudbine svedoči i Verdijev sopstveni život, sahranivši kao vrlo mlad čovek svoju suprugu, prvo, pa čak i drugo dete.
Kao alternativan simbolični naziv dela, opera „Simon Bokanegra“ bi se mogla nazvati i „Tragedijom uskraćenosti“. Uskraćeni su odnosi ljubavnika, roditelja i deteta, tasta i zeta, blagoslova i prokletih, sve u okviru tenzija zavađenih republika, Đenove i Venecije, i napetih odnosa između naroda i aristokrata. Početkom 14. veka se čovek susreće i sa periodom Velike gladi, ispraćene čak i kanibalizmom; poverenje u vladajuću klasu biva uzdrmano, kao i samo poverenje u crkvu.
U ovom kvazi muzičko-scenskom filmu nismo samo svedoci oživljavanja jednog bisera iz zlatne epohe operske umetnosti, već smo nemilosrdno, enigmatično i ekstatično pozvani da budemo sagovornici i saučesnici u sinestezijskoj enigmatičnosti međusobno ukrštenih životnih puteva.
Povrh svega postavljaju se pitanja: da li je čovekov lični gubitak glavna komponenta koja nas vodi ka uništenju i samouništenju i da li je on zapravo konačni izdah nade običnog smrtnika? Ili nam se upravo tada pruža šansa da osvetlimo daljnji put i sebi i drugima, budući da smo posvedočili i ličnom i kolektivnom bolu i videli u drugima samo alternativnu instancu nas samih? Da li izgubiti drugog znači izgubiti i samog sebe i koliko je snažna transformativna moć gubitka?

Sadržaj
PROLOG
ĐENOVA 1339. GODINE

Noć je. Na trgu na kome se nalaze crkva Svetog Lorenca i palata vođe plemićke stranke Fijeska, Paolo vođa plebejske partije koja priprema državni udar i smenu dužda, razgovara sa Pjetrom o izboru novog vladara. Paolo predlaže Simona Bokanegru koji je nedavno povratio pomorsku slavu Đenove oteravši afričke pirate sa mora.
Pjetro odlazi a pojavljuje se Bokanegra. Kao čovek bez političkih ambicija koji ne želi da se suprotstavlja Fijesku, on u početku nije voljan da prihvati naimenovanje ali ga Paolo iskušava činjenicom da će, kada dođe na vlast, moći da se oženi devojkom koju voli, Fijeskovom ćerkom Marijom, sa kojom ima vanbračno dete i koju zbog toga kao zatvorenicu drži njen otac. Bokanegra pristaje. Kada on ode, narod ulazi vođen Pjetrom. On i Paolo ih ubeđuju da podrže Bokanegru a zatim zajedno odlaze.
Fijesko izlazi iz palate. Njegova ćerka Marija je upravo umrla i on tuguje proklinjući Simona (arija “A te l’estremo addio… Il lacerato spirito”). Bokanegra dolazi i moli Fijeska da mu oprosti njegov greh. Ovaj je spreman to da učini ako mu Simon poveri dete koje mu je Marija rodila ali mu on objašnjava da ne zna gde je dete jer ga je Marija poverila nekoj staroj ženi. Fijesko tada odbija da mu oprosti. Bokanegra ulazi u palatu, zahtevajući da vidi Mariju ali sa užasom otkriva da je ona umrla. U daljini čuje narod kako ga slavi kao novog dužda. Paolo i Pjetro dolaze da mu jave da je izabran, gomila kliče Bokanegri i zvona zvone u njegovu čast dok on tuguje.

I ČIN
PRVA SLIKA
ĐENOVA 1363. GODINE. U BAŠTI PALATE GRIMALDI.

Prošlo je više od dvadeset godina. Simon Bokanegra je još uvek dužd a Fijesko, pod lažnim imenom Andrea, kuje zaveru protiv njega.
U svitanje, u bašti palate Grimaldijevih, mlada žena se divi prelepoj okolini (arija “Come in quest’ora bruna sorridon gli astri e il mare”). Ona je Bokanegrina nezakonita ćerka, dete koje je nestalo. Sada nosi ime Amelija Grimaldi i ne zna ništa o svom poreklu. Smatra Andreu (zapravo svog dedu) samo za svog zaštitnika. Njen voljeni, Gabrijele Adorno, dolazi. Amelija se brine za njega jer sa Andreom i drugim Đenovljanima sprema zaveru protiv dužda. Njih dvoje pevaju o svojoj ljubavi (duet “Vieni a mirar la cerula”). Dolazi Pjetro koji najavljuje Bokanegrinu posetu. Amelija objašnjava Gabrijelu da Bokanegra želi da se ona uda za Paola. Ona naravno želi da se uda za Gabrijela i moli ga da zatraži od Andrea saglasnost za njihovo venčanje.
Dok se Gabrijele sprema da pođe, sreće Fijeska (odnosno Andrea) i traži mu Amelijinu ruku. Fijesko mu skreće pažnju da Amelija nije ćerka grofa Grimaldija već siroče koje je usvojeno da bi nasledilo porodično bogatstvo koje po zakonu, ako nema naslednika, pripada duždu (dvojica Grimaldijevih sinova su u političkom egzilu). Gabrijele, iako plemić, ne odustaje od svoje namere i Fijesko ga blagosilja saglasan sa njihovim brakom.    
Trube najavljuju Bokanegru i Fijesko i Gabrijele brzo odlaze. Simon je došao da govori u korist Paola ali mu Amelija saopštava da je zaljubljena i da ne želi da se uda za Paola koji samo želi bogatstvo Grimaldijevih. Bokanegra je spreman da oprosti njenoj braći koja su se pobunila protiv njega ali ona objašnjava da nije Grimaldijeva po rođenju već da je usvojena (duet “Orfanella il tetto umile”). Bokanegra shvata da je ona njegova davno izgubljena ćerka, po imenu Marija i to se potvrđuje kada uporede slike njene majke. Oni se raduju otkriću.
Simon saopštava Paolu da mora da odustane od braka sa Amelijom ali se on ne miri sa takvom odlukom i dogovara sa Pjetrom njenu otmicu.

DRUGA SLIKA
VEĆNICA

Bokanegra predsedava skupštinom koju čine patriciji (plemići), plebejci (narod, među kojima je i Paolo) i nekoliko oficira. Dužd prenosi predstavnicima plemstva i naroda poruku Petrarke koji traži mir između Đenove i Venecije ali oni negoduju. Istovremeno u daljini se čuju povici naroda koji uzvikuje „Smrt plemstvu“ i „Smrt duždu“, a Gabrijele je napadnut. Paolo se sprema da beži, ali Bokanegra naređuje da vrata budu čuvana i šalje glasnika da okupljenom narodu kaže kako ih čeka da dođu. Oni ulaze u većnicu tražeći Gabrijelovu krv jer je ubio Lorencina koji je pokušao da otme Ameliju. Verujući da je Lorencino radio prema Bokanegrinim instrukcijama Gabrijele pokušava da napadne i samog Bokanegru.
Iznenada ulazi Amelija i staje između njih dvojice. Na Simonov zahtev ona ispriča pravu priču o otmici i kako je uspela da se spase. Ne imenujući ga optužuje Paola. Između dve strane u skupštini skoro da izbija tuča i Bokanegra ljutito istupa između njih tražeći mir (arija “Plebe! Patrizi!”). Uspeva da smiri pobunu dok Paolo smišlja osvetu (sekstet sa horom).
Gabrijele predaje svoj mač Bokanegri koji mu saopštava da će biti zadržan u zatvoru preko noći kako bi se utvrdilo šta se zaista desilo. Simon koji je shvatio da je Paolo krivac za otmicu zahteva od njega da se pridruži u kletvi namenjenoj čoveku koji je odgovoran za to delo. Paolo se nevoljno pridružuje, užasnut. Svi se ujedinjuju u kletvi a Paolo pokušava da pobegne.
 
II ČIN
U SOBI DUŽDEVE PALATE

Paolo dolazi u palatu kako bi se osvetio Bokanegri i sipa otrov u njegovu čašu. Gabrijele i Fijesko, koji su zatvoreni u drugoj prostoriji ulaze. Paolo predlaže Fijesku da ubije dužda ali ovaj to odbija i odlazi. Zatim Paolo lakovernog Gabrijela ubeđuje da je Amelija Bokanegrina ljubavnica. Gabrijela koji je ostao sam razdire bes, očaj i ljubomora (arija “O Inferno! ...Sento avvampar”).
Ulazi Amelija koja sada živi u palati kao Bokanegrina ćerka. Kada je Gabrijele ugleda optužuje je da je duždeva ljubavnica. Ona ga uverava da mu je verna i da ne može još da mu govori o svom odnosu sa Bokanegrom. Čuvši da Bokanegra dolazi, Gabrijele se sakriva odlučan da ga ubije. Bokanegra zatiče Ameliju kako plače i ona mu, na Bokanegrinu veliku nesreću, otkriva da voli Gabrijela koji sa svojom porodicom kuje zaveru protiv njega. Simon obećava da će oprostiti Gabrijelu ako se ovaj pokaje. Pošto ona odlazi on ispija vino sa otrovom koji mu je Paolo sipao i zaspi.
Gabrijele izlazi iz svog skrovišta i zatiče Bokanegru kako spava. Sprema se da ga ubije ali Amelija ulazi i sprečava ga. Bokanegra se budi i dva čoveka se sukobljavaju dok se Simonu ne otme sa usana da je Amelija njegova ćerka. Gabrijele mu se klanja, pun je kajanja i moli Ameliju da mu oprosti. Simone shvata da bi njihov brak mogao da dovede do pomirenja suprotstavljenih strana.
Napolju se čuje graja jer je izbila pobuna patricija koja ima za cilj da zbaci dužda sa vlasti. Bokanegra kaže Gabrijelu da ide i pridruži se svojim prijateljima, ali on sada odbija da se bori protiv njega i prihvata da odnese poruku mira pobunjenicima. Zauzvrat Bokanegra ga nagrađuje dajući mu Amelijinu ruku.

III ČIN
VELIKA DVORANA U PALATI KOJA GLEDA NA MORE

Mir je uspostavljen i napolju se čuju radosni uzvici ljudi. Fijesko je oslobođen. Izlazeći, on sreće Paola koji je uhvaćen i osuđen na smrt zbog organizovanja  pobune jer mu dužd, koga je on predložio, nikada nije dao da učestvuje u vlasti. Paolo otkriva Fijesku da je otrovao Bokanegru. Čuju se udaljeni glasovi koji slave venčanje Gabrijela i Amelije. Paola odvode na egzekuciju, a Fijesko se skriva. Bokanegra ulazi, nestabilan, jer otrov počinje da deluje. Fijesko mu otkriva svoj pravi identitet, a Bokanegra njemu ko je Amelija i dva čoveka su konačno pomirena. Nažalost Fijesko saopštava Bokanegri da je otrovan (duet “Piango perche mi parla”).
Amelija i Gabrijele ulaze sa svadbenom povorkom i Simon joj kaže da je ona Fijeskova unuka. Time je uspostavljen mir i u porodici ali i u gradu – između patricija i plebejaca. Njihovu radost zbog braka i ponovnog okupljanja prekida spoznaja da se Bokanegri približava smrt. On ih blagoslovi i ima još samo toliko snage da proglasi Gabrijelea za naslednika pre nego što izdahne. Fijesko objavljuje narodu da je Gabrijele Adorno njihov novi dužd. Oni traže Bokanegru ali im Fijesko saopštava da je umro i oni se mole za njega.