Istorijat - Rekonstrukcija zgrade

Prve prepravke i doziđivanja izvedena su već 1870. godine. Relativno mala pozornica zahtevala je dograđivanje i produženje. Dograđeni zadnji deo je bio niži i sagrađen od slabog materijala. Pored produženja pozornice, bile su predviđene i garderobe za statiste, magacin za dekor i nameštaj, i slikarnica. Planove za doziđivanje verovatno je najpre načinio preduzimač Vinter, ali potom su ponovo povereni Aleksandru Bugarskom. Radove je izveo preduzimač Erlmajer. Proširivanje je izvršeno na zemljištu koje nije pripadalo pozorištu, ali pozorišni odbor je započeo zidanje i bez dozvole. Unutrašnjoj obradi i opremi pozorišta je poklonjena veća pažnja i nije se štedelo. U gledalištu, sve površine parapeta, loža, stubova, tavanice, obrađene su dekorativno u gipsu i obilato pozlaćene. Na ograde loža su stavljeni medaljoni sa grbovima svih srpskih zemalja i portretima istaknutijih srpskih vladara i književnika. Medaljon sa likom kneza Mihaila kao osnivača pozorišnog zdanja smešten je iznad portala pozornice. Unutrašnja oprema sedišta i scenska tehnika nabavljeni su u Beču, po odluci Pozorišnog odbora. Na sredini plafona, ispod rozete za provetravanje, visio je veliki luster sa preko sto gasnih plamenova. Sve slikarske radove, kao i slikanje zavese uradio je bečki dvorski slikar Kaucki. Osvetljenje pozornice, garderoba, magacina, gledališta, tj. celokupne zgrade, bilo je na gas. Fabrika gasa – gasara, bila je smeštena u napuštenoj Karadžamiji, dvadesetak metara ispod pozorišne zgrade, na uglu Dositejeve i ulice Braće Jugovića.

Problem pozornice i pomoćnih prostorija, nedostatak garderoba, slaba konstrukcija zbog štednje i slično, uslovili su da 1911. godine bude doneta odluka o još jednoj rekonstrukciji zgrade. Ministarstvo građevina je poverilo radove svom službeniku, arhitekti Josifu Bukavcu. Planovi su predviđali rekonstrukciju koja će Narodnom pozorištu i spolja i iznutra potpuno izmeniti izgled, raspored prostorija pa i dimenzije. U leto 1912. već se počelo sa proširivanjem pozornice, a zbog izbijanja Balkanskog rata, u jesen te iste godine, radovi su prekinuti da bi bili nastavljeni u leto 1913, kada su uglavnom i završeni. Iduće, 1914. godine, započeta je rekonstrukcija gledališta, ali su radovi opet prekinuti zbog Prvog svetskog rata. U bombardovanjima glavnog grada koja će da uslede između 1915. i 1918, kao i zbog austro-nemačke okupacije, mnogi elementi rekonstrukcije iz 1914. su propali. Gradnja Pozorišta je nastavljena 1919, i uz manje ili veće izmene u odnosu na projekat iz 1911, radovi su potpuno završeni tek 1922. godine. Spoljna arhitektura je izgubila jedinstvo stila i sklad originalne zamisli Bugarskog, predstavljala je mešavinu secesije i baroka. Gledalište sada brojalo 700 sedišta, 33 lože (plus nešto veća dvorska) i 66 stajanja – sve ukupno 944 mesta. Pozornica je povećana u dubinu, a ugrađena je i pokretna okrugla bina (rotacija). Garderobe, radionice, prostorije za upravu, magacini i druge pomoćne prostorije smeštene su oko zadnje pozornice na dva i tri sprata. Promenjene su sve instalacije i uvedeno je centralno grejanje. Na izradi detalja u enterijeru arhitekti Josifu Bukavcu su pomogli arhitekti – ruski emigranti, čiji ukus i uticaj su se naročito ogledali u dekorativnim radovima u gledalištu, vestibilu i foajeu na prvoj galeriji koji su dobili još više gipsanih radova, veštački mermer i teške barokne motive. Plafone je svojim monumentalnim stilom oslikao ruski slikar Stepan Kolesnikov. Jedino što je u enterijeru ostalo od prethodne zgrade je medaljon sa profilom kneza Mihaila, iznad portala pozornice, koji je obnovio vajar Đoka Jovanović. Pozorište je stradalo u bombardovanju Beograda 6. aprila 1941. Već krajem godine, iako pod okupatorskim vlastima, Ministarstvo građevina započinje popravku, koja je podrazumevala i novu rekonstrukciju. Zgrada je opet povećana, ispod nje je dozidan još jedan deo, koji se nepravilno širio sa strane, a u kojem je pozorište dobilo prostorije za kancelarije, probne sale, radionice, magacine, garderobe, tri stana i druga prateća odeljenja. Nekad simetrična, monumentalna kompozicija građevine iz 1922. godine potpuno je izgubila svoj sklad u sada skoro udvostručenoj dužini. Štedljiva rekonstrukcija je uticala i na spoljnu arhitekturu starog dela zgrade, koja je nasilno uprošćena i odavala je utisak nedovršenosti. Zazidan je srednji glavni ulaz iz vestibila u gledalište, a ostavljeni su samo bočni, neugledni prilazi prema garderobama. Gledalište je dobilo relativno skroman izgled s uprošćenim dekorom i tavanicom bez slika. Rekonstrukcija je isprva bila poverena arhitekti Gojku Todiću, a potom arhitekti Draganu Gudoviću. Radove je izvodilo, uglavnom, građevinsko preduzeće arhitekte Milana Sekulića. Po završetku pozorišne sezone 1964/65. pristupilo se manjoj adaptaciji Velike scene, i to na osnovu nacrta arhitekte Nikole Šercera. U gledalištu je povećan broj mesta tako što su uklonjene lože i postavljena manja sedišta sa užim razmakom između njih. Skinut je veliki kristalni luster, a dvoranu su krasili novi bareljefi i zidovi od hrastovih lamperija, kao i plava boja sedišta i zavese. Postavljen je nov linoleumski pod, broj reflektora je povećan za dvanaest, uvedeno je novo centralno grejanje, kao i bešumni ventilatori za pročišćavanje vazduha.

Narodno pozorište i grad Beograd su 1986. godine odlučili da se započne još jedna, zaista neophodna, detaljna rekonstrukcija sada već sasvim neuslovne zgrade. Glavni arhitekti i projektanti za rekonstrukciju starog dela i nove zgrade bili su Ljubomir Zdravković i Slobodan Drinjaković. Enterijer je bio urađen po nacrtima arhitekte Milana Pališaškog; fasadna i dekorativna plastika po nacrtima Branke Bremec, Dimitrija Ivančevića i Zorana Badnjevića, a statiku je uradio inženjer Milenko Popović. Projekat i radovi su povereni građevinskoj radnoj organizaciji Trudbenik. Obnova je trajala skoro tri godine i stajala je oko 4,5 miliona dolara. Svečano otvaranje „novog“ pozorišta je bilo 15. oktobra 1989. godine, a prva predstava, Eshilova „Orestija“, održana je 10. novembra iste godine.

Ovom rekonstrukcijom, staroj zgradi je vraćen izgled od pre Drugog svetskog rata, a ukupna površina je skoro udvostručena dogradnjom modernog objekta u koji su, na pet spratova iznad i dva sprata ispod zemlje, smeštene službene prostorije. Zgrada sada ima osamnaest i po hiljada kvadratnih metara, od kojih sedamnaest hiljada kvadrata korisnog prostora. U gledalište su vraćene lože, koje su uklonjene 1966. i sada izgledaju kao i u XIX veku, sa karakterističnim potkovičastim rasporedom. Dvorana je dobila nov sjaj i privlačnost. Cela je presvučena u crveni velur i pliš, a još preovlađuju osnovni beli i zlatni tonovi. U foajeu druge galerije se nalazi ploča sa imenima svih darodavaca i mecena pozorišta iz XIX veka. Na plafonu dvorane je obnovljena velika umetnička slika Kolesnikova, kompozicija iz dva dela – „Bahanal“ i „Talija sa četvoropregom“. I foajei su drugačiji, lepši. Postavljeni su mermerni podovi, gipsani ukrasi na plafonima, reljefi, pozlata, biljurna ogledala, kristalni lusteri, a u glavni je smeštena i, davno zaboravljena, bista kneza Mihaila, osnivača pozorišta. U novoj, tzv. radnoj zgradi, arhitekti i graditelji su ostavili veze za podzemne hodnike, koji bi jednoga dana mogli da se provuku ispod Francuske ulice i povežu sa novom zgradom za Operu i Balet, koja bi bila izgrađena na Trgu republike, preko puta Narodnog pozorišta. Po nekim planovima to bi bila samo velika pozornica i gledalište sa preko 1.500–2.000 sedišta, dok bi obe zgrade opsluživalo isto, već postojeće osoblje. Može se reći da danas Narodno pozorište u Beogradu predstavlja modernistički spoj starog i novog u arhitekturi, a u tehničkom smislu jednu od najsavremenijih opremljenih pozorišnih kuća u svetu.

Napisala i priredila Jelica Stevanović
Korišćeni tekstovi Milice Jovanović, Aleksandra Radovanovića, Mirjane Odavić